سرمازدگی، خسارات آن و را ههای گریز
اگرچه سرمازدگی يكي از عوامل جوي است كه كنترل وقوع آن از دسترس انسان خارج است، اما دانش و تجربه بشري در طول گذشت زمان راهكارهايي را ارايه نموده است كه در كاهش خسارات ناشي از این عنصر اقليمي كارآمد بوده است و با به كاربردن مطالعات و بررسي هايي كه بر روي روند تغييرات عوامل جوي داشته است، توانمندي خود را در كاهش خسارات ناشي از پديده هاي جوي چون سرمازدگي و يخبندان به مرحله اجرا در آورده است. سرما و يخزدگی همه ساله خسارات قابل توجهی را به اقتصاد و چرخه توليد کشور تحميل م یکند. بنابراين برای مقاومت گياهان به سرما و يخزدگي لازم است تا مديريت تنش رعايت شود. امروزه روشهاي مقابله با سرمازدگي متعدد بوده و قابل تفيكك به سه گروه مي باشند:
الف) روشهاي زير بنايي: شامل انتخاب آب و هواي مناسب،
ب) مديريت باغ شامل مديريت كف باغ و آبياري و تغذيه
ج) روشهاي محافظت از سرما كه بهره گيري از همه آنها به تناسب امكانات موجود ميتواند، بخشي از مشكلات را از بين ببرد. سهم عامل تنش سرما و يخبندان نسبت به ساير عوامل تهديدکننده در زير بخشهای زراعی و باغی بسیار بالاست و پهنه وسيعي از حاصلخيزترين مناطق توليدی کشور ما و قسمت عمده محصولات مهم اقتصادی کشاورزی همه ساله در معرض تهديد تنش سرما و يخزدگی قرار دارند. تنش عبارت است از هر گونه انحراف معنی دار از شرايط بهينه زندگی موجود زنده. عوامل تنش زا باعث تغيير و اختلال در فرايندهای فيزيولوژيکی گياهی مي شوند و از اين طريق توليد گياهان زراعی وباغی را تحت تاثير قرار مي دهند.
تنشهاي محيطي عبارتند از: عوامل بيمار يزا، علفهاي هرز، آفات، آسيبهاي مکانيکی، درجه حرارت، آب، خاك و ... همچنين انواع يخبندانها كه باعث خسارتهاي زيادي مي شوند و شامل يخبندانهای تشعشعی و يخبندانهای انتقالی می باشند. آنچه که معمولاً در جهت مقابله با سرما و يخبندان انجام مي شود، حفاظت در برابر يخبندانهای تشعشعی است و روشهای حفاظتی نقش چندان موثری برای مقابله با يخبندانهای انتقالی ندارد. بخاريها، سيستمهای آبياری و ماشينهای باد از مهمترين روشهای حفاظتی کوتاه مدت هستند که در این زمینه توضیح مختصری داده می شود: خصوصيات استفاده از بخاريها عبارتند از: بالا بودن هزينه سوخت، کارآيی بيشتر در باغهای ميوه نسبت به مزارع، حداکثر کارآيی در شرايط وارونگی دمايی. همچنين اساس استفاده از سيستم های آبياری، افزايش ظرفيت و هدايت گرمايی خاک و آزادسازی گرمای نهان آب در هنگام يخ زدن را باعث مي شود، كه انواع آن عبارت است از: آبياری سطحی (غرقابی و شياری) آبياری بارانی، سيستمهای آبپاش (رودرختی و زيردرختی) و آبياری قطره ای. استفاده از روش ماشينهای باد نيز، تنها در صورت وجود وارونگی دمايی کارآيی استفاده دارند و ميزان کارآيی آنها به شدت وارونگی دما بستگي دارد. ساير روشهای حفاظتی فعال نيز عبارت است از: استفاده از بالگرد، دستگاه های مولد مه، پوشاندن گياه با پوششهای مخصوص، مالچ پاشی، استفاده از پوشش کف يا فوم، استفاده از سيستم های تلفيقی و پوشش خاک با استفاده از مالچ جهت جلوگيری از هدر رفت گرمای خاک. مهمترين روشهای حفاظتی غير فعال نيز عبارتند از: انتخاب مکان مناسب، انتخاب محصول، انتخاب واريته، پوشش زمين، عمليات به زراعی (کود دهی، هرس، شخم، آبياری، تاريخ کاشت، عمق کاشت و...، به کارگيری سيستم های نظارتی جامع مجهز به حسگرهای دمايی و زنگ اخبار (Monitoring) و استفاده از مواد شيميايی. گياهان را براساس واكنش آنها به دماهاي پايين بدین صورت طبقه بندی می نمایند: حساس به دماهاي سرد بالاي صفر، حساس به دماهاي نزديك به صفر درجه سانتيگراد، مقاوم یا متحمل به دماهاي انجماد تا 5- درجه سانتيگراد، نيمه مقاوم یا متحمل به دماهاي انجماد در محدوده 5- تا 10- درجه سانتيگراد، بسيار مقاو م یا متحمل به دماهاي انجماد در محدود ه 10- تا 20- درجه سانتيگراد و گونه هاي با حداكثر مقاومت به يخزدگي كه توانايي تحمل سرماهاي بسيار شديد را دارند. سرمازدگي در باغات ميزان مقاومت بافتهاي مختلف گياهان بر حسب نوع و جنس آنها و حالات مختلف تكامل در زمانهاي مختلف رويش در مقابل سرما و يخبندان متفاوت است. درجه حرارتهايي كه سبب بروز خسارت در گياه مي شوند در مراحل مختلف گل و ميوه در مكانهاي مختلف يكسان نبوده و با همديگر اختلاف دارند؛ از طرفي وضع هر گل با توجه به موقعيت خاص قرار گرفتن آن در روي درخت از نظر ميزان تشعشع و درجه حرارت فردي متفاوت است و نيز چندين گل كه به ظاهر شبيه يكديگر و در شرايط مشابه قرار دارند به دليل تفاوتهاي دروني، ميزان مقاومت هاي مختلفي را نسبت به يك درجه حرارت از خود نشان مي دهند. تعيين دقيق نقطه ی بحرانی كه موجب از بين رفتن بافت گل يا ميوه هاي جوان مي شود در تمام سطح باغ و براي همه درختان عملاً ميسر نيست. مقاومت در مراحل مختلف رشدي ميزان مقاومت ارقام در مراحل رشد شكوفه، از غنچه تا تشيكل ميوه متغير مي باشد. هر قدر جوانه ی گل از مرحله غنچه به باز شدن كامل نزديكتر شود، درجه مقاومتش به سرما كمتر مي گردد و تا موقعي كه ميوه تشيكل مي شود به حداقل مي رسد به طوريكه در اين مرحله خسارت وارده، 5 تا 10 برابر بيشتر از زمان گل مي باشد. طولاني شدن دوره سرما در كليه مراحل اثر منفي روي شكوفه ها خواهد داشت. ارقام مختلف درختان ميوه به علت خصوصيات مورفولوژيكي (ظاهری و ساختاری) گلها و بر حسب مبداء و منشاء آنها در مقابل سرماي بهاره مقاومت هاي متفاوتي از خود نشان مي دهند. ارقامي كه گلبرگها نيمه باز هستند و ميله هاي جنسي را مي پوشانند و ارقامي كه گلهاي آنها در داخل شاخ و برگ قرار دارند در مقابل سرما مقاومترند. مشاهدات نشان داده كه قوي يا ضعيف بودن يك درخت تأثير عملي در درجه دوام يا مقاومت گلهاي آن در مقابل سرما ندارد. قوي بودن درختان در رشد و نمو رويشي تأثير گذار است. در مواردي نيز مشاهده شده است كه بعد از صدمه ديدن شكوفه ها، يكسري شكوفه هاي ثانويه باز مي شود، اما به طور كلي این خاصيت ترميمي، از نظر میزان محصول، ارزش عملي براي باغدار ندارد.
باغداران كاملا از نتایج زیانبار عدم محافظت درختان در برابر سرمای زمستان مطلع هستند.
لذا اعتقاد به مقاومت در برابر سرما به عنوان یك پدیده و ابزار كمكی برای جلوگیری از بروز خسارت ناشی از سرما از نظر باغداران از اهمیت اساسی برخوردار است. گیاهان درحال رشد غیر مقاوم بوده و قادر به مقاوم شدن نیستند. لذا ركود در طول ماههای سرد زمستان برای بقائ گیاهان و درختان میوه ضروری می باشد. درختان میوه در زیستگاهای طبیعی خود به ندرت توسط سرما صدمه می بینند زیرا در آنها مكانیسم سازگاری در آنها توسعه یافته است كه به آنها اجازه می دهد در طول شرایط آب و هوایی شدید زمستان به حالت ركود بروند.
اكثر درختان میوه منطقه معتدله در معرض یخبندان زمستان یا سرما زدگی بهاره قرار می گیرند كه این امر موجب خسارتهای شدید اقتصادی می گردد. حتی آن دسته از مناطق تولید میوه كه در موقعیتهای جغرافیایی خاص احداث می شوند كه خسارت وارده ناشی از سرما در آنها به حداقل كاهش داده شده نیز بعضا با این حوادث مواجه می گردند.
یخ زدگی زمستانه
عامل پراكندگی گونه های مختلف درختان میوه در روی كره زمین مقاومت یا حساسیت درختان به سرمای زمستانه می¬باشد. در مناطق سرد از ارقام مقاوم به سرما و از پایه های مقاوم به سرما استفاده می شود. در اثر سرمای بیش از حد زمستان، گونه های پوست نازك شكاف خورده و در اثر یخبندان شاخه ها سیاه می شوند. در گیاهان چوبی مقاوم، در اثر یك سری تغییراتی كه حاصل می شود در اواخر تابستان و پاییز موجب مقاوم شدن آنها در برابر سرما می گردد. در طی مقاوم شدن درختان تغیرات زیادی در درختان صورت می پذیرد. اولین مرحله مقاوم شدن توسط روزهای كوتاه شروع می شود كه منجر به توقف رشد می شود. دومین مرحله مقاوم شدن مستلزم دمای پایین می باشد كه مواد محرك مقاومت ساخته می شود. تدابیر زراعی در مقاومت كونه های درختان میوه تاثیر بسزایی دارد.
ازجمله تجمع كربوهیدراتها كافی در درختان میوه و اندامهای آن موجب افزایش مقاومت در برابر سرما می گردد. آبیاری بی رویه، دادن كود ازته بیش از حد، محصول زیاد ، ریزش زود هنگام برگها، تولید محصول بیشتر، هرس زود هنگام موجب كاهش مقاومت درختان میوه می شود. پایه های درختان میوه نیز در میزان مقاومت آنها به سرمای زمستانه متفاوت می باشد. برای مثال پایه های سیب مالینگ 19 و 2، پایه مالینگ مرتون 104 و 111 مقاوم به سرما هستند. در گلابی هنگامی كه روی پایه بذری پیوند شده و از میان پایه اولدهام استفاده می شود، مقاومت در برابر سرما فزایش می یابد. پایه محلب كه برای گیلاس به كار برده می شود مقاوم به سرما می باشد. پایه نارنج سه برگ مقاوم به سرما بوده و برای مركبات به كار برده می شوند. پایه آلوی ماریانا نیز مقاوم به سرما بوده و برای آلو و هلو مورد استفاده قرار می گیرد.
سرما زدگی بهاره
سرمای دیررس بهاره موجب آسیب دیدن جوانه های تازه بیدار شده درختان میوه می شوند و در صورت دیررس بودن بیشتر این نوع سرماها، حتی به میوهای تازه تشكیل شده نیز خسارت وارد می كند. جوانه های بارور در حال ركود به سرمای زمستانه مقاوم هستند اما مقاومت آنها هنگام بیدار شدن جوانه ها كاهش می یابد. به طور كلی جوانه های گل در دمای 2- و 3- درجه سانتیگراد از بین می روند. میوهای تازه تشكیل شده نسبت به گلها حساس تر هستند و در منفی 0.5- درجه سانتیگراد آسیب می بینند. در اوایل بهار جبهه های سرد هوا در منطقه پرورش درختان میوه و در شبهای بدون ابر موجب خسارت دیدن جوانه درختان میوه می گردد.
روشهای جلوگیری از سرمای زدگی بهاره
روشهای مختلفی برای جلوگیری از سرمای دیررس بهاره وجود دارد كه می تواند جوانه های گل و میوهای تازه تشكیل شده درختان میوه را از سرما زدگی محافظت كند.
انتخاب ارقام دیر گل
در مناطقی كه احتمال خطر سر مایه دیر رس بهاره است با توجه به تاریخ گلدهی ارقام مختلف یك گونه درختی می توان از ارقام دیر گل استفاده كرد این ارقام با توجه به دیر بازكردن گل كمتر با سرما های دیر رس بهاره مواجه می شوند اخیرا در برخی مناطق از بادام های دیر گل استفاده به عمل می آید.
استفاده از تركیبات شیمیایی
استفاده از اتفن درختان میوه هسته دار در پاییز موجب دیر باز شدن جوانه ها به مدت 12-4 .روز در بهار می شود. استفاده از هورمون نفتالین استیك اسید در بهار موجب تا خیر 2-1 هفته در زمان گلدهی درختان می گردد
موقعیت و محل باغ
در مناطق شیب دار و كنار تپه های ماهور در صورت احتمال وجود سرما های دیر رس بهاره محل باغ را در شیب های شمالی انتخاب می كنند تا در اوایل بهار دیر تر گر م شده و موجب تاخیر در بیدار شدن جوانه ها گردد. ایجاد باغ میوه در كنار جنگل ها، رود خانه ها، بركه ها و كنار سواحل كه دارای هوای مرطوب و نقطه شبنم بالا هستند آسیب های سرمای بهاره را كاهش می دهد.
پاشیدن آب بر روی درختان
پاشیدن آب بر روی شاخه های درختان میوه در دمای صفر درجه سانتیگراد موجب تشكیل یخ می شود. به ازای هر لیتر آب كه یخ می شود 80 كیلو كالری گرما آزاد می شود.گرمای آزاد شده موجب گرم شدن اجسامی كه در تماس با آب هستند می¬شود در ضمن تشكیل یك لایه نسبتا عایق یخ در اطراف جوانه موجب می¬شود تا دمای جوانه از صفر درجه سانتیگراد پایین نیاید برای این منظور می¬توان از سیستم آبیاری بارانی استفاده كرد و یا توسط محلول پاش¬ها روی درختان میوه آب پاشید. پاشیدن آب باید در دمای صفر درجه سانتی¬گراد انجام گیرد
تدابیر زراعی
نوع سطح خاك در محافظت دمای هوا تاثیر دارد و اختلاف دمای حدود 1/7 درجه سانتی گراد ایجاد میكند. برای محافظت در برابر سرما و یخبندان های ناشی از تشعشع، خاك باید مرطوب و عاری از علف های هرز و شخم نخورده باشد. زیرا زمین شخم خورده دارای هوای بیشتر بوده و گرمای ویژه كمتری دارد از این رو خاك شخم خورده سریع تر سرد می¬شود اما خاك های مرطوب دیرگرم شده و دیر تر دمای خود را از دست میدهند علفهای سطح خاك نیز نوعی هدایت كننده گرما ارخاك به هوا می باشند تدابیر زارعی ذكر شده یخ زده گی را در لایه 15سانتی متر سطح خاك به تاخیر می اندازد و بویژه برای جلو گیری از سرما زدگی گیاهانی همچون توت فرنگی و انگور موثر واقع می گردد.
گرم كردن باغ توسط بخاری های باغی
كار گذاشتن بخاری یا پلارهای باغی در قسمت های مختلف باغ و سوزاندن موادی همچون چوب نفت یا گازوییل موجب گرم شدن باغ می گردد. این روش در مناطق سردسیری ممكن است تاثیر زیادی نداشته باشد اما در مناطق نیمه گرمسیری مثلا در باغات مركبات، انار، انجیر زیتون و غیره می¬تواند موثر واقع شود.
ایجاد دود برای كاهش تشعشع
در شب های كه احتمال بروز سرما می باشد با سوزاندن كاه وكلش و مواد دیگر موجب ایجاد دود در هوای باز گردید ذرات معلق در هوا هر چقدر بیشتر باشد انعكاس حرارت به سقف آسمان تقلیل می یابد زیرا تشعشع حرارت كه با طول موج های بلند به طرف آسمان منعكس می شود توسط ذرات هوا جذب شده و دمای باغ را حفظ می كنند.
ایجاد بادشكن در اطراف باغ
كشت درختان باد شكن همچون چنار زبان گنجشك، افرا و غیره در جهت شمالی كه باد های سرد می زود موجب محافظت درختان میوه از سرما می شود.
منابع:
دکتر علی بامدادیان، سلاله صلاحی صدر، ماهنامه سنبله، جلد ٢٤، شماره ٢١٧
به نام خدا